زوال عقل (دمانس) چیست؟

زوال عقل یا دمانس یک اصطلاح کلی است که به اختلال در حافظه، تکلم، توانایی برنامه ریزی و سایر عملکرد های ذهنی اطلاق می شود، البته به شرطی که این اختلالات، فرد را در اداره مستقل زندگی خود دچار مشکل ساخته باشد. بیماری آلزایمر شایع ترین علت زوال عقل است.

درباره زوال عقل

زوال عقل یک بیماری واحد نیست بلکه –مانند عبارت بیماری قلبی- به مجموعه ای از بیماری های ذهنی اشاره می کند که آلزایمر یکی از آن ها است. مشخصه این بیماری ها تغییر در عملکرد مغز است. این تغییرات موجب کاهش توانایی های ذهن و شناخت می شود بطوری که فرد دیگر قادر به اداره مستقل زندگی شخصی و شغلی خود نیست. علاوه بر شناخت، این بیماری ها بر احساس، عواطف و روابط اجتماعی فرد نیز اثر گذار هستند.
بیماری آلزایمر حدود 60 تا 80 درصد موارد زوال عقل را شامل می شود و لذا، شایعترین علت آن است. دمانس عروقی که به دلیل خونریزی های ریز مغزی یا انسداد عروق کوچک مغز ایجاد می شود، دومین علت شایع زوال عقل است. گاهی تغییرات مغز بیماران زوال عقل، ترکیبی از آلزایمر و اختلالات عروقی است که شایع است و اصطلاحا ”دمانس ترکیبی” نامیده می شود. این فرم های زوال عقل ناشی از تحلیل سلول های مغزی و لذا، برگشت ناپذیر هستند. البته بیماری های دیگری هستند که می توانند علایم زوال عقلی را در بیمار ایجاد کنند مانند کم کاری تیرویید یا کمبود برخی از ویتامین ها؛ اما در این موارد، با درمان بیماری های زمینه ای علایم زوال عقل نیز برطرف خواهد شد. این فرم از زوال عقل، “دمانس برگشت پذیر” نامیده می شود.
لازم به ذکر است که زوال عقل ناشی از فرایند سالمندی نیست و یک بیماری محسوب می شود؛ یعنی فرایند پیری لزوما به زوال عقل منجر نخواهد شد.

علایم و نشانه های زوال عقل

علایم زوال عقل بسیار متنوع است و می تواند شامل بروز مشکل در انجام امور زیر باشد:

• به یاد آوردن اتفاقات اخیر
• پیدا کردن وسایل شخصی مثل کلید یا کیف پول
• پرداخت قسط بانک یا قبوض
• تهیه و آماده سازی وعده غذایی
• به خاطر سپردن قرارهای ملاقات
• پیدا کردن مسیرها در خارج از خانه و محله

بسیاری از علل زوال پیشرونده هستند یعنی علایم و نشانه های بیماری به تدریج و آهسته شروع می شوند و به مرور زمان تشدید می شوند و در نهایت، موجب وابستگی بیمار، حتی در امور شخصی به اطرافیان می شوند. لذا، بروز علایم خفیفی از ناتوانی های ذهنی نیز می تواند نشانه ای از آغاز بیماری باشد و باید جدی گرفته شود. این امر به تشخیص زودهنگام بیماری کمک می کند. گاهی پزشک پس از ارزیابی های تخصصی یک علت قابل درمان (نظیر کمبود ویتامین ب 12) برای دمانس پیدا می کند اما حتی اگر علت زوال مغز یک بیماری تحلیل برنده باشد، تشخیص زودهنگام فرصت بیشتری به بیمار می دهد که از درمان های موجود بهره مند شود. بعلاوه، با تشخیص زودتر امکان برنامه ریزی مناسب تری برای آینده بیمار فراهم می شود.

علل بروز زوال عقل

زوال عقل به دلیل آسیب سلول های مغز ایجاد می شود. این آسیب ها موجب می شود که سلول های مغزی نتوانند به درستی با هم ارتباط برقرار کنند. وقتی سلول های مغز نتوانند ارتباط نرمال با یکدیگر برقرار کنند تفکر، رفتار و عواطف تحت تاثیر قرار می گیرند.
مغز انسان از بخش های مختلفی تشکیل شده و هر بخش عملکرد ویژه خود را (مانند حافظه، جهت یابی یا قضاوت) به عهده دارد؛ اگر سلول های بخش خاصی از مغز دچار تحلیل شود عملکرد آن بخش اختلال پیدا می کند و فرد علایم زوال عقل را بروز خواهد داد.
در فرم های مختلف زوال عقل سلول ها در بخش های متفاوت از مغز آسیب می بینند و این موجب می شود که علایم در فرم های مختلف زوال عقل تا حدودی متفاوت از یکدیگر باشد. به طور مثال، در ابتدای بیماری آلزایمر رسوب غیر طبیعی مواد پروتیینی آسیب زا در ناحیه هیپوکامپ رخ می دهد؛ این ناحیه مرکز حافظه و یاد گیری در مغز است و به همین دلیل، فراموشی یک علامت بارز در شروع آلزایمر است.
اگرچه تغییراتی که به دنبال زوال عقل در مغز بیمار ایجاد می شود دایمی است و با گذر زمان بدتر می شود اما فراموشی و اختلال شناخت ناشی از بیماری های زیر ممکن است با درمان موثر کاهش یابد یا برطرف شود:

• افسردگی
• عوارض دارویی
• مصرف زیاد الکل
• بیماری های تیرویید
• کمبود برخی ویتامین ها

تشخیص زوال عقل

هیچ تست اختصاصی برای تشخیص زوال عقل وجود ندارد؛ پزشک معمولا با گرفتن یک شرح حال دقیق، معاینه بالینی و درخواست برخی آزمایشات تکمیلی، بیماری را تشخیص می دهد. مجموعه علایم شناختی و رفتاری بیمار و سیر بروز نشانه ها در طول زمان به پزشک کمک می کند تا نوع زوال عقل را تشخیص دهد، اگر چه گذاشتن تشخیص دقیق همیشه راحت نیست.

عوامل خطر ساز بروز زوال عقل

پژوهشگران معتقدند که یک عامل مشخص موجب بروز زوال عقل نمی شود بلکه عوامل مختلف مانند ژنتیک، سبک زندگی و عوامل محیطی در بروز زوال عقل دخیل هستند. عوامل خطری که بیش از همه بر روی آن ها تاکید می شود شامل موارد زیر است:

• سن بالا
• سابقه خانوادگی زوال عقل/ ژنتیک
• فشار خون بالا
• دیابت
• مصرف سیگار و الکل
• ضربه به سر

اگرچه برخی از این ریسک فاکتورها نظیر سن و ژنتیک تعدیل پذیر نیست اما با سبک زندگی سالم (رژیم غذایی سالم، ورزش منظم، ترک سیگار و تحریکات مناسب ذهنی) می توان برخی دیگر از عوامل خطر را تعدیل کرد.

درمان و مراقبت از زوال عقل

درمان زوال عقل به علت آن بستگی دارد. در موارد پیشرونده دمانس، نظیر بیمار آلزایمر، در حال حاضر هیچ درمان قطعی که سیر بیماری را آهسته یا متوقف کند، وجود ندارد اما داروهایی در دسترس است که می تواند به طور موقت برخی علایم بیمار را کنترل کند. پزشکان ممکن است  از داروهای موثر بر آلزایمر برای درمان سایر علل زوال عقل استفاده کنند. اگرچه داروهای موجود چندان اثربخش نیستند اما مطالعات و پژوهش های بین المللی برای یافتن درمان دمانس در جریان است و برخی از آن ها نتایج اولیه امیدوارکننده ای داشته است.