راه رفتن در خواب (خوابگردی)

راه رفتن در خواب که به عنوان خوابگردی (somnambulism) شناخته می شود، یک اختلال رفتاری است که از خواب عمیق منشأ می گیرد و تظاهرات آن به صورت راه رفتن یا انجام سایر رفتارهای پیچیده در خواب است. خوابگردی در کودکان شایع تر از بزرگسالان است و اگر فردی سابقه خانوادگی این بیماری را داشته باشد، کم خواب باشد یا دچار بیداری های مکرر در شب باشد، احتمال بروز آن بیشتر است.

حوادثی که در طول این دوره ها رخ می دهد، می تواند باعث آسیب دیدن فرد شود و خواب ناکافی و خواب آلودگی در طول روز را در پی دارد. درمان این اختلال ممکن است برای بسیاری از مبتلایان ضروری نباشد اما زمانی که حملات خوابگردی مکرر یا طولانی باشد، درمان های موجود ممکن است ضروری و سودمند باشند.

آیا خوابگردی یک بیماری است؟

راه رفتن در خواب نوعی اختلال خواب است که در دسته خواب پریشی (پاراسومنیا) قرار می گیرد. خواب پریشی یک رفتار غیر طبیعی در هنگام خواب است و زمانی رخ می دهد که مرز بین خواب و بیداری برداشته می شود.

خواب پریشی ها را می توان بر اساس اینکه در کدام قسمت از چرخه خواب رخ می دهند، طبقه بندی کرد. راه رفتن در خواب در حین خواب بدون حرکت سریع چشم (NREM) اتفاق می افتد، معمولاً در مرحله ۳ چرخه خواب، که به عنوان خواب عمیق نیز شناخته می شود. برخی دیگر از خواب پریشی ها مانند صحبت کردن در خواب و وحشت شبانه نیز در حین این مرحله خواب (NREM) بروز می کنند.

علایم راه رفتن در خواب یا خوابگردی چیست؟

علائم راه رفتن در خواب می تواند شامل انواعی از رفتارهای ساده یا پیچیده باشد که شخص زمانی که عمدتاً خواب است انجام می دهد. در طول خوابگردی، ممکن است چشمان فرد  باز و صورتش بی احساس باشد. معمولاً فرد پاسخ نمی دهد یا کلامش بی ربط است.

در واقع، علیرغم نام این اختلال، خوابگردی صرفا به راه رفتن محدود نمی شود و طیف وسیعی از رفتارها و واکنش ها می‌توانند در حین خوابگردی بروز کنند. به عنوان مثال می توان به دویدن، لباس پوشیدن، جابجا کردن اثاثیه، بروز رفتار جنسی (Sexsomnia)، یا ادرار کردن در مکان های نامناسب اشاره کرد. در موارد نادر، رفتارها می تواند خشن یا پیچیده تر باشد، مثلا ممکن است فرد تلاش کند سوار ماشین شده و رانندگی کند!

اپیزودهای راه رفتن در خواب می توانند از چند ثانیه تا نیم ساعت طول بکشند اما اکثرا در کمتر از ۱۰ دقیقه تمام می شوند. ممکن است فرد به رختخواب برگردد و خود به خود بخوابد، یا ممکن است در حالی که هنوز از رختخواب بیرون است، گیج و سرگردان بیدار شود.

یکی از علائم کلیدی راه رفتن در خواب و سایر خواب پریشی های NREM این است که فرد عملاً چیزی از رفتار خود به یاد نمی آورد. به همین دلیل، آنها اغلب توسط اطرافیان از راه رفتن شبانه خود آگاه می شوند.  

یکی دیگر از ویژگی های رایج در خواب پریشی های NREM این است که معمولاً در یک سوم یا نیمه اول خواب رخ می دهند، زمانی که فرد درصد بیشتری از خواب خود را در مراحل خواب عمیق می گذراند.

خوابگردی چقدر شایع است؟

راه رفتن در خواب در کودکان بیشتر از بزرگسالان رخ می دهد. یک مطالعه طولانی مدت نشان داد که ۲۹ درصد از کودکان ۲ تا ۱۳ ساله خوابگردی را تجربه کرده اند و بیشترین میزان بروز بین سنین ۱۰ تا ۱۳ سال است. در بزرگسالان، این شیوع تا ۴ درصد تخمین زده می شود.

البته چون افراد مبتلا به خوابگردی این حملات را به یاد نمی آورند، تعیین دقیق شیوع آن دشوار است. 

یک متاآنالیز که ۵۱ مطالعه جداگانه در مورد خوابگردی را بررسی کرد، به این نتیجه رسید که ۵ درصد از کودکان و 1.5 درصد از بزرگسالان حداقل یک دوره خوابگردی را در ۱۲ ماه گذشته تجربه کرده اند.

خوابگردی چه خطرات و عوارضی دارد؟

راه رفتن در خواب می تواند عواقب جدی برای سلامتی داشته باشد. اگر فردی هنگام خوابگردی، زمین بخورد و یا به چیزی برخورد کند، ممکن است آسیب ببیند. استفاده نادرست از اجسام نوک تیز یا تلاش برای رانندگی در زمان حمله می تواند تهدید کننده زندگی باشد. یک رفتار خشونت آمیز می تواند به خوابگرد یا دیگران آسیب برساند.

برخی رفتارهای فرد در طول خوابگردی ممکن است موجب خجالت زدگی او پس از بیداری شود. به عنوان مثال، فرد ممکن است از رفتارهای بی پرده جنسی، پرخاشگری یا ادرار کردن در مکان نامناسب احساس شرم کند.

مطالعات نشان داده است که افراد خوابگرد میزان بالاتری از خواب آلودگی در طول روز و نیز علائم بی خوابی دارند. 

علاوه بر این، راه رفتن در خواب می تواند خواب اطرافیان را نیز مختل و آشفته سازد.

علت راه رفتن در خواب چیست؟

متخصصان خواب بر این باورند که راه رفتن در خواب معمولاً زمانی رخ می دهد که فردی که در خواب عمیق است بطور نسبی بیدار می‌شود به گونه‌ای که فعالیت بدنی را آغاز می ‌کند اما مغز کماکان در خواب باقی می‌ماند.

عوامل مختلفی بر احتمال وقوع این نوع بیداری های نسبی تأثیر می گذارد:

ژنتیک و سابقه خانوادگی: مطالعات نشان داده اند که  برخی افراد از نظر ژنتیکی مستعد راه رفتن در خواب و سایر خواب پریشی های NREM هستند. حدود ۲۲ درصد از کودکانی که والدین آنها سابقه خوابگردی ندارند، این وضعیت را تجربه خواهند کرد. در مقابل، ۴۷ درصد از کودکانی که یک والد مبتلا و ۶۱ درصد از کودکانی که  هر دو والدین سابقه خوابگردی دارند، این اختلال را تجربه می کنند.

کمبود خواب: محرومیت از خواب خطر خوابگردی را افزایش می دهد که ممکن است به دلیل صرف زمان بیشتری در خواب عمیق پس از یک دوره محرومیت از خواب باشد.

داروها: داروهایی که دارای اثر آرام بخش هستند ممکن است احتمال راه رفتن در خواب را افزایش دهند.

الکل: نوشیدن الکل در عصر یا شب می تواند مراحل طبیعی خواب را آشفته کند و خطر راه رفتن در خواب را افزایش دهد.

آسیب مغزی: بیماری هایی که به مغز آسیب می رسانند، از جمله تورم مغز (انسفالیت)، ممکن است بروز خوابگردی را تحریک کنند.

تب: مشخص شده که در کودکان، تب باعث افزایش احتمال خوابگردی می شود و ممکن است با بیدار شدن های مکرر ناشی از بیماری در طول شب همراه باشد.

آپنه انسدادی خواب: یک اختلال خواب است که در آن باریک شدن راه های هوایی باعث تنگی نفس در هنگام خواب می شود. این وقفه های تنفسی، که می‌تواند ده‌ها بار در شب اتفاق بیفتد، باعث ایجاد خواب منقطع و افزایش خطر خوابگردی می شود.  

سندرم پای بی ‌قرار: نوعی اختلال خواب است که باعث می‌شود در هنگام دراز کشیدن، میل شدیدی برای حرکت دادن اندام‌ها، به‌ ویژه پاها ایجاد شود. این اختلال موجب بیدار شدن های مکرر شبانه می شود که بدنبال آن ممکن است خوابگردی رخ دهد.

استرس: استرس به انحای مختلف بر خواب تأثیر می گذارد و با ایجاد خواب پراکنده یا آشفته تمایل به راه رفتن در خواب را افزایش می دهد. استرس می تواند جسمی، مانند درد، یا روانی باشد. برخی از انواع استرس ممکن است با یک تغییر مرتبط باشند، مثلا در حین مسافرت یا خوابیدن در مکان ناآشنا احتمال خوابگردی افزایش می یابد.

کودکانی که خوابگردی دارند ممکن است با افزایش سن بهبود یابند یا کماکان در بزرگسالی نیز آن را تجربه کنند. اگرچه بیشتر موارد خوابگردی از دوران کودکی شروع می شود، این وضعیت می تواند در بزرگسالی نیز شروع شود.

درمان راه رفتن در خواب چگونه است؟

درمان خوابگردی به سن بیمار، دفعات بروز آن و رفتارهای خطرآفرین فرد در حین آن بستگی دارد. بهتر است در صورت خوابگردی با یک پزشک مشورت کنید تا محتمل ‌ترین علت مشخص شود و برنامه درمانی مناسب به شما ارایه گردد.

در بسیاری از موارد، راه رفتن در خواب نیازی به درمان ندارد، زیرا بروز آن نادر است و خطر کمی برای فرد یا اطرافیان او به دنبال دارد. خوابگردی ها اغلب با افزایش سن کمتر می شوند، بنابراین برای برخی افراد، خوابگردی، خود به خود و بدون درمان خاصی برطرف می شود.

برخی راهکارها در مدیریت خوابگردی موثر است:  

کاهش احتمال بروز حوادث آسیب زا

کاهش خطر آسیب برای افراد خوابگرد یک امر ضروری است. برخی از راهکارها برای  کاهش خطر عبارتند از:

• دور از دسترس نگه داشتن اجسام تیز یا سلاح 
• بستن و قفل کردن درها و پنجره ها
• پاک کردن کف زمین از موانع
• نصب لامپ با سنسور حرکتی
• در صورت لزوم، از آلارم درب یا زنگ هشداری استفاده کنید که در صورت بلند شدن فرد از رختخواب روشن می شود.

درمان علل زمینه ای

اگر راه رفتن در خواب با یک اختلال زمینه ای مانند آپنه خواب یا سندرم پای بیقرار مرتبط است، درمان این اختلالات ممکن است خوابگردی را برطرف کند. به طور مشابه، اگر استفاده از آرام بخش ها یا سایر داروها موجب تحریک خوابگردی می شود، پزشک می تواند با تغییر دوز یا نوع دارو به فرد کمک کند.

بیدار کردن پیشگیرانه

بیدار کردن پیشگیرانه به معنای بیدار کردن فرد اندکی قبل از زمان محتمل بروز خوابگردی است.

از آنجا که خوابگردی در مرحله خاصی از خواب رخ می دهد، هر شب تقریباً در یک زمان مشخص شروع می شود. لذا، بیدار کردن فرد کمی قبل از آن می تواند از خوابگردی جلوگیری کند.

بیداری پیشگیرانه  به بسیاری از کودکان در توقف خوابگردی کمک کرده است، اگرچه در بزرگسالان به خوبی مطالعه نشده است.

رعایت اصول بهداشت خواب

بهداشت خواب به محیط و عادات مربوط به خواب فرد اشاره دارد. بهداشت نامناسب خواب، مانند داشتن برنامه خواب نامنظم یا نوشیدن کافئین و الکل در نزدیکی زمان خواب یا داشتن یک تشک نامناسب، می‌تواند به مشکلات خواب و کم‌خوابی منجر شود.

بهبود بهداشت خواب، خواب پایدارتر و باکیفیت تری ایجاد می کند و در عین حال خطر کمبود خواب را که می تواند موجب خوابگردی شود، کاهش می دهد.

درمان شناختی رفتاری

درمان شناختی رفتاری (CBT) نوعی روان درمانی است که با افکار و اعمال منفی مقابله می کند. این تکنیک برای بی خوابی، اغلب با بازنگری نحوه تفکر فرد در مورد خواب، اثر می کند. بهبود بی خوابی خطر بروز خواب پریشی ها را کمتر می کند.

داروها

هنگامی که درمان های دیگر موثر نیستند، می توان داروهایی برای جلوگیری از خوابگردی مصرف کرد. از این داروها می توان به بنزودیازپین ها و داروهای ضد افسردگی اشاره کرد. تحقیقات اولیه نشان داده است که ملاتونین نیز ممکن است در رفع خوابگردی مفید باشد.

توجه داشته باشید که هر دارویی، چه با نسخه و چه بدون نسخه، دارای مزایا و عوارض بالقوه است و باید توسط پزشک تجویز شود.

آیا باید بیمار را حین راه رفتن در خواب بیدار کرد؟

اکثر متخصصان توصیه می‌کنند که از بیدار کردن افراد در حین خوابگردی خودداری شود. از آنجایی که این افراد از وضعیت خود آگاه نیستند، یک بیداری ناگهانی ممکن است باعث ترس، سردرگمی یا خشم آن ها شود.

در صورت امکان، بهتر است به‌آرامی فرد را از خطرات احتمالی حفاظت کنید و او را به رختخواب برگردانید. یک صدای آرام و حداکثر یک لمس ملایم ممکن است در هدایت آنها به بستر مفید باشد.

اگر لازم است که فرد خوابگرد را بیدار کنید، سعی کنید این کار را تا حد امکان آرام انجام دهید و توجه داشته باشید که به احتمال زیاد پس از بیدار شدن، فرد گیج و آشفته می‌شود.