آبسه مغزی

آبسه مغزی در اثر التهاب و تجمع مواد عفونی در یک ناحیه موضعی مغز ایجاد می شود که می تواند ناشی از گسترش موضعی عوامل عفونی (از طریق عفونت گوش، آبسه دندان، عفونت سینوس های پارانازال، عفونت سلول های هوایی ماستوئید استخوان تمپورال، آبسه اپیدورال) یا انتشار از منطقه ای دورتر (ریه، قلب، کلیه و غیره) باشد. عفونت همچنین ممکن است از طریق شکستگی جمجمه به دنبال ضربه به سر یا جراحی مستقیما به مغز وارد شود. آبسه مغزی در کودکان خردسال می تواند ناشی از بیماری قلبی مادرزادی باشد. آبسه مغز ممکن است در هر سنی رخ دهد اما در دهه سوم زندگی شایع ‌تر است.

آبسه مغزی در چه کسانی بروز می کند؟

افراد دچار نقایص و بیماری های قلبی، مبتلایان به ایدز، بدخیمی یا سایر شرایطی که موجب ضعف سیستم ایمنی می شود (از جمله مصرف داروهای سرکوبگر ایمنی)، بیشتر در خطر ابتلا به آبسه مغزی قرار دارند. همچنین سابقه اخیر از آسیب به سر یا جراحی ناحیه جمجمه (از جمله اقدامات دندانپزشکی)، قرد را در معرض خطر بیشتر قرار می دهد. افرادی که سابقه مصرف مواد مخدر داخل وریدی دارند نیز مستعد ابتلا به آبسه مغزی هستند.

علائم آبسه مغزی چیست؟

تب، سردرد و علایم نورولوژیک، اگرچه یافته های کلاسیک بیماری محسوب می شوند، تنها در 20 درصد از افراد مبتلا با هم رخ می دهند. وجود علایم سه گانه تب، سردرد و یافته های عصبی کانونی به شدت به نفع آبسه مغزی است. این علائم به دلیل ترکیبی از افزایش فشار داخل جمجمه ای به دلیل ضایعه فضاگیر (سردرد، استفراغ، گیجی، کما)، عفونت (تب و خستگی) و آسیب بافت عصبی کانونی مغز (فلج نیمه بدن، اختلال تکلم، تشنج…) ایجاد می شوند.

شایع ترین علائم اولیه آبسه مغزی عبارتند از سردرد، خواب آلودگی، گیجی، تشنج، فلج اندامها یا مشکلات گفتاری که با تب همراه است و سیر به سرعت پیشرونده دارد. سردرد به طور مشخص در شب و صبح بدتر است زیرا فشار داخل جمجمه به طور طبیعی در حالت خوابیده به پشت افزایش می یابد. این سردرد ناشی از افزایش فشار داخل جمجمه ای منجر به استفراغ صبحگاهی می شود.

شیوع مهم ترین علائم آبسه مغزی عبارتند از:

• سردرد (70 درصد)
• تب (45 تا 53 درصد)
• تشنج (25 تا 35 درصد)
• تهوع و استفراغ (40 درصد)

سایر علائم تا حد زیادی به محل آبسه در مغز بستگی دارد. به عنوان مثال، یک آبسه در مخچه ممکن است سبب بروز عدم تعادل و یافته های ناشی از فشردگی ساقه مغز (مانند دوبینی) و هیدروسفالی شود. معاینه عصبی ممکن است در مواردی سفتی گردن را نشان دهد (که با مننژیت اشتباه می شود).

علائم آبسه مغزی ناشی از مجموعه ای از عوامل شامل عفونت، آسیب بافت مغز و فشار بر مغز است زیرا آبسه رشد می کند و فضای بیشتری را اشغال می کند. اغلب بیماران تا چندین روز پس از بروز علایم مراجعه نمی کنند و تشخیص بیماری به تاخیر می افتد. به طور متوسط، آبسه مغزی 8 روز پس از شروع علائم تشخیص داده می شود.

علت آبسه مغزی چیست؟

عفونت های مغزی نسبتاً نادر هستند و این امر دلایل مختلفی دارد؛ یکی از دلایل وجود سد خونی-مغزی است که شبکه ای محافظ از رگ های خونی و سلول ها می باشد. این سد فقط به ترکیبات و مواد خاصی اجازه عبور به مغز می ‌دهد. گاهی اوقات، عفونت می تواند از سد خونی مغزی عبور کند. این زمانی اتفاق می افتد که التهاب به این سد آسیب برساند و منجر به ایجاد شکاف در آن شود.

عفونت از سه مسیر اصلی خود را به مغز می رساند:

• عفونت در قسمت دیگری از بدن از طریق خون به مغز راه یابد. 
• از یک مکان مجاور مغز مانند گوش به مغز انتشار یابد. 
• از جراحات ناشی از ضربه یا جراحی مستقیم وارد مغز شود.

در بسیاری از موارد ناشی از تجمع عفونت با چند میکروب (عمدتا باکتری ها) هستند. ارگانیسم‌های غالب عبارتند از: استافیلوکوکوس اورئوس، استرپتوکوک‌های هوازی و بی‌هوازی (به‌ویژه استرپتوکوکوس اینترمدیوس)، باکتریوئیدها، پرووتلا و گونه‌های فوزوباکتریوم، انتروباکتریاسه، گونه‌های سودوموناس و سایر بی‌هوازی‌ها. ارگانیسم های کمتر رایج عبارتند از: هموفیلوس آنفولانزا، استرپتوکوک پنومونیه و نایسریا مننژیتیدیس.

آبسه های باکتریایی به ندرت ممکن است از خود مغز منشا بگیرند، اگرچه پیدا کردن منبع عفونت در بسیاری از موارد می تواند دشوار باشد. همیشه باید بدنبال یک ضایعه اولیه به عنوان منبع عفونت بود زیرا عدم درمان منبع عفونی اولیه منجر به عود آبسه می شود. در موارد تروما، به عنوان مثال در شکستگی های جمجمه که قطعات استخوان به داخل ماده مغزی وارد می شود، علت آبسه مشخص است. به طور مشابه، اگر  گلوله و سایر اجسام خارجی در جای خود در مغز باقی بمانند ممکن است به منبع عفونت تبدیل شوند. اما در اغلب اوقات، از عفونت های اطراف جمجمه یا مناطق دورتر نظیر عفونت های گوش میانی، عفونت سینوس های فرونتال و اتموئید یا بیماری مادرزادی قلبی با شانت های راست به چپ منشا می گیرد.

قارچ ها و انگل ها نیز ممکن است (به ویژه در بیماران دچار نقص ایمنی مانند بدخیمی یا ایدز) باعث آبسه مغزی شوند. 

تشخیص آبسه مغزی

تشخیص با اسکن توموگرافی کامپیوتری مغز (CT با کنتراست) یا ام آر آی با ماده حاجب می باشد. در مرحله اولیه التهاب (که به عنوان سربریت (التهاب بافت مغز) شناخته می شود)، ضایعه نابالغ است و هنوز کپسول در اطراف آن ایجاد نشده است و لذا، تشخیص آن از سایر ضایعات مانند سکته یا تومور مغزی دشوار است. در عرض 4 تا 5 روز، بافت ملتهب و مرده مغزی همزمان با یک کپسول احاطه می‌شود که نمای مشخصی در تصویربرداری مغز با ماده حاجب به نام تشدید حلقه (ring enhancement) دارد (شکل). 

انجام پونکسیون کمری جهت اخذ مایع مغزی نخاعی که در بسیاری از اختلالات عفونی سیستم عصبی مرکزی انجام می شود، در هنگام شک به آبسه منع کاربرد دارد زیرا ممکن است به جابجا شدن بافت مغز (فتق مغز) منجر شود. از افراد مشکوک به آبسه مغزی، نمونه خون جهت آزمایش های اولیه و کشت میکروبی ارسال می شود و گاهی لازم است از خود آبسه نمونه گیری شود تا عامل میکروبی تشخیص داده شود.

درمان آبسه مغزی

درمان شامل کاهش فشار افزایش یافته داخل جمجمه و شروع آنتی بیوتیک های داخل وریدی (و در عین حال شناسایی ارگانیسم عامل آبسه عمدتا با کشت خون یا محتویات آبسه) است. گاهی تجویز دارو برای کنترل تشنج لازم است.

تخلیه جراحی آبسه بخشی از مدیریت استاندارد آبسه های مغزی باکتریایی است. درمان منبع اولیه عفونت نیز بسیار مهم است و گاهی نیاز به مداخله جراحی مانند خارج کردن هرگونه ماده خارجی (استخوان، خاک، گلوله و غیره) از بافت مغزی دارد. 

اگر قطر آبسه کوچکتر از 1 اینچ باشد، احتمالا فقط تجویز داخل وریدی داروهای آنتی بیوتیک، ضد قارچ یا ضد ویروس کفایت می کند. با این حال، ممکن است نیاز به تخلیه آبسه کوچکتر برای تعیین نوع میکرب و رژیم درمانی موثر وجود داشته باشد.

اگر قطر آبسه بزرگتر از 1 اینچ باشد، پزشک باید آن را آسپیره و تخلیه کند یا با جراحی باز خارج کند.

اگر چندین آبسه وجود داشته باشد، خارج کردن آنها با جراحی ممکن است بسیار خطرناک باشد؛ لذا، جراح آسپیراسیون را توصیه می کند.

علاوه بر سایز آبسه، در موارد زیر نیز جراحی ممکن است مدنظر قرار گیرد:

• با درمان طبی فشار داخل جمجمه ای کاهش پیدا نکند. 
• آبسه به درمان دارویی پاسخ ندهد.
• در تصویربرداری شواهدی از هوا یا گاز در آبسه وجود دارد.
• خطر پاره شدن آبسه وجود دارد.

آبسه مغزی چه عوارضی ایجاد می کند؟

درمان سریع آبسه مغزی بسیار مهم است. بدون درمان، ممکن است عوارض بسیار جدی از جمله مرگ رخ دهد. حتی علی رغم درمان، برخی از بیماران ممکن است مشکلات نورولوژیک طولانی مدت مانند ضعف، اختلال در حرکت یا تشنج داشته باشند.

در کل، مرگ در حدود 10 درصد از موارد اتفاق می افتد اما 70 درصد بیماران بهبود می یابند.