فلج خواب یا بختک

اگرچه تصور می شود مرزهای بین خواب و بیداری کاملاً مشخص و متمایز است، اختلالاتی مانند فلج خواب یا بختک این مرزهای ثابت را به چالش می کشد.

فلج خواب یک ناتوانی موقت در حرکت دادن بدن است که درست پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ می دهد. افراد در حین حملات فلج خواب کاملا هشیارند و احساسات ناخوشایندی مانند توهمات نگران کننده و احساس خفگی را تجربه می کنند.

در اپیزودهای فلج خواب، فرد همزمان عناصری از خواب و بیداری را تجربه می کند و به این دلیل است که این حملات می تواند منجر به بروز علائم ناراحت کننده ای در فرد شود.

هنوز مسایل زیادی در مورد بختک ناشناخته است اما مقاله پیش رو تلاش دارد در حد امکان به مشخصات اصلی این اختلال خواب بپردازد.

بختک یا فلج خواب چیست؟

فلج خواب که از قدیم با عنوان بختک شناخته می شود، وضعیتی است که با از دست دادن کوتاه مدت کنترل عضلانی شناخته می شود که به آن آتونی (atonia) گفته می شود و بلافاصله پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن اتفاق می افتد. علاوه بر آتونی، افراد اغلب در طول دوره های فلج خواب دچار توهم نیز می شوند.

فلج خواب به عنوان یک نوع خواب پریشی (پاراسومنیا) طبقه بندی می شود. خواب پریشی ها رفتارهای غیرعادی در هنگام خواب هستند. از آنجا که فلج خواب در مرحله حرکت سریع چشم (REM) از چرخه خواب رخ می دهد، آن را جزو خواب پریشی های REM در نظر می گیرند.

خواب REM طبیعی با رویاهای واضح و همچنین آتونی (فلج عضلانی) مشخص می شود و علت بروز آتونی  در این مرحله از خواب، جلوگیری از حرکات بدن در حین رویا دیدن است. در شرایط عادی، آتونی بلافاصله پس از بیدار شدن برطرف می شود، بنابراین فرد هرگز از این ناتوانی در حرکت آگاه نمی شود. در نتیجه، محققان بر این باورند که فلج خواب حالتی آمیخته از هوشیاری است که در آن، ویژگی هایی از بیداری و خواب REM با هم ترکیب شده است. در واقع، در زمان فلج خواب، آتونی و رویاهای خواب REM تا مدت کوتاهی پس از بیدار شدن فرد ادامه می یابند.  

فلج خواب چه انواعی دارد؟

در متون پزشکی، معمولاً از دو اصطلاح برای دسته‌ بندی موارد فلج خواب استفاده می‌شود:

• فلج خواب منفرد (isolated) زمانی است که این اپیزودها بخشی از بیماری نارکولپسی نیست. نارکولپسی یک اختلال عصبی است که در آن کنترل صحیح مغز بر فرایند بیداری مختل می شود و علایم متنوعی از جمله فلج خواب ایجاد می کند.
• فلج خواب مکرر (recurrent) که در آن، فرد مکرراً دچار فلج خواب می شود.

البته در بسیاری از موارد، این دو ویژگی با هم ظاهر می شود و منجر به حملات مکرر فلج خواب در فردی می شود که نارکولپسی ندارد، حالتی که به آن فلج خواب منفرد مکرر می گویند. 

فلج خواب چه علایم و احساساتی ایجاد می کند؟

علامت اصلی فلج خواب، فلج عضلانی (آتونی) یا ناتوانی در حرکت بدن است. این حالت بلافاصله پس از به خواب رفتن یا بیدار شدن از خواب رخ می دهد و در حین این دوره کوتاه، فرد بیدار است و اما کنترلی بر عضلات خود ندارد.

تخمین زده می شود که در ۷۵ درصد موارد فلج خواب، فرد توهماتی را تجربه می کند که از رویاهای معمولی متمایز است. مانند آتونی، این توهمات نیز می توانند در هنگام به خواب رفتن (توهمات هیپنوگوژیک یا پیشاخواب) یا پس از بیدار شدن (توهمات هیپنوپومپیک یا پساخواب) ظاهر شوند.

توهمات فلج خواب در سه دسته قرار می گیرند:

• توهمات مزاحم (intruder)، که شامل احساس یک شخص یا موجود خطرناک در اتاق است.
• توهم احساس فشار بر قفسه سینه (chest pressure) که می تواند احساس خفگی در فرد ایجاد کند. این توهمات اغلب همراه با توهمات مزاحم رخ می دهند.
• توهمات وستیبولار حرکتی (vestibular-motor) که می تواند شامل احساس حرکت (مانند پرواز) یا احساس خارج شدن از بدن باشد.

بروز آتونی اغلب برای فرد نگران کننده است و توهمات همراه آن می تواند دوره های فلج خواب را آزاردهنده تر کند. به همین دلیل، حدود ۹۰ درصد از حملات فلج خواب با ترس همراه است و تنها موارد اندکی ممکن است توهمات خوشایندی تجربه کنند. اپیزودهای فلج خواب می توانند از چند ثانیه تا حدود ۲۰ دقیقه طول بکشند و میانگین مدت آن بین شش تا هفت دقیقه است. در بیشتر موارد، حملات خود به خود متوقف می شوند اما گاهی اوقات با لمس یا صدای شخص دیگری یا تلاش شدید فرد برای حرکت، خاتمه می یابند.

علت بختک یا فلج خواب چیست؟

علت دقیق بروز بختک ناشناخته است اما مطالعات موجود نشان داده اند که عوامل متعددی در بروز آن دخیل هستند.

اختلالات خواب از مهمترین عوامل مرتبط با فلج خواب منفرد است. به عنوان مثال، میزان بروز فلج خواب در افراد مبتلا به آپنه انسدادی خواب بالاتر بوده و در یک مطالعه تا ۳۸ درصد گزارش شده است. بعلاوه،  فلج خواب در افراد مبتلا به کرامپ شبانه عضلات پا شایع تر بوده است.

علائم بی خوابی مانند تاخیر در به خواب رفتن و خواب آلودگی بیش از حد در طول روز با فلج خواب مرتبط است. افرادی هم که ریتم شبانه روزی آشفته دارند مانند افراد دچار پرواززدگی (jet lag) و افراد شیفت-کار، ممکن است در معرض خطر بیشتری برای فلج خواب باشند.

برخی اختلالات روحی نیز با فلج خواب مرتبط بوده اند. به طور مثال، افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی، از جمله حملات پانیک، بیشتر احتمال دارد این وضعیت را تجربه کنند. افراد مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و کسانی که در معرض سوء استفاده جنسی در دوران کودکی یا انواع دیگر از ناراحتی‌های جسمی و عاطفی قرار گرفته‌اند، نیز در معرض خطر فلج خواب هستند. قطع ناگهانی الکل یا داروهای ضد افسردگی نیز می‌تواند منجر به تشدید فاز REM و افزایش خطر فلج خواب می شود.

مطالعات نشان داده است که در افراد با سابقه خانوادگی فلج خواب، خطر بروز آن بیشتر است اما هنوز هیچ مبنای ژنتیکی خاصی شناسایی نشده است.

برخی از مطالعات نشان داده‌اند که افرادی که شخصیت خیال پردازی دارند، بیشتر احتمال دارد بختک را تجربه کنند. همچنین ممکن است ارتباطی بین فلج خواب و کابوس های شبانه وجود داشته باشد.

با وجود این شواهد، هنوز مشخص نیست که آیا این اختلالات علت بروز فلج خواب هستند یا صرفاً بین این اختلالات و فلج خواب همبودی وجود دارد. لذا، فلج خواب یکی از حیطه های اختلال خواب است که نیاز به پژوهش های بیشتری دارد.

آیا فلج خواب یک اختلال خطرناک است؟

در اکثر افراد، فلج خواب یک مشکل جدی نیست. این اختلال به عنوان یک بیماری خوش خیم طبقه بندی می شود و معمولاً آنقدر اتفاق نمی افتد که مشکلات قابل توجهی برای سلامتی ایجاد کند.

با این حال، تخمین زده می شود که در ۱۰ درصد از مبتلایان، حملات مکرر یا آزاردهنده فلج خواب رخ دهد. در نتیجه، ممکن است این افراد در مورد خواب خود دچار نگرانی و اضطراب شده و مستعد بیخوابی شوند. کم خوابی نیز می تواند منجر به خواب آلودگی مفرط و پیامدهای متعدد دیگر برای سلامت کلی فرد شود.

راه های درمان بختک در خواب

اولین قدم در درمان بختک، مراجعه به یک پزشک به منظور شناسایی و مدیریت اختلالات زمینه ای است که ممکن است در تکرار یا تشدید حملات نقش داشته باشد. به عنوان مثال، درمان نارکولپسی یا اقداماتی برای مدیریت بهتر آپنه خواب می تواند از بروز بختک همراه آنها جلوگیری کند.

به طور کلی، شواهد علمی محدودی در مورد درمان بهینه فلج خواب وجود دارد. بسیاری از افراد نمی دانند که این وضعیت یک اختلال نسبتاً شایع خواب است و لذا، پس از تجربه یک حمله فلج خواب بسیار نگران و مضطرب می شوند. در نتیجه، حتی فقط تایید تشخیص و اطمینان دادن به فرد توسط پزشک می تواند مفید و کافی باشد.

به دلیل ارتباط بین فلج خواب و سایر اختلالات رایج خواب، بهبود بهداشت خواب یک راهکار اصلی در پیشگیری از بختک است. بهداشت خواب به مناسب سازی محیط اتاق خواب و عادات روزانه فرد اشاره دارد که بر کیفیت خواب تأثیر می گذارد.

نمونه هایی از نکاتی که می تواند به بهداشت خواب بهتر و استراحت شبانه پایدارتر کمک کند، عبارتند از:

• هر روز یک برنامه خواب ثابت داشته باشید، حتی در روزهای تعطیل
• حداقل نیم ساعت از قبل خواب، کارها را تمام کنید و به ذهنتان فرصت دهید آرام گیرد و برای خواب آماده شود. نور را کم کنید و لوازم الکترونیکی را خاموش کنید.
• از مصرف کافئین، الکل و سایر محرک ها از اواخر بعد از ظهر و عصر خودداری کنید.
• روزانه خود را در معرض نور کافی قرار دهید و فعالیت ورزشی منظم داشته باشید.
• یک اتاق خواب آرام، کم نور و بدور سر وصدا برای خود فراهم کنید.
• تخت خود را با یک تشک و بالش راحت تجهیز کنید.

درمان های شناختی رفتاری (CBT) نیز نوعی از روان درمانی است، که به رفع بیخوابی کمک می کند. فرم خاصی از CBT برای فلج خواب نیز تعریف شده است اما تحقیقات بیشتری برای تایید اثربخشی آن مورد نیاز است.

برخی از داروها که توانایی مهار خواب REM را دارند، ممکن است به توقف حملات فلج خواب کمک کنند. البته این داروها می‌توانند عوارض جانبی داشته باشند و ممکن است قطع مصرفشان، خواب REM را تسهیل و موجب عود حملات شود. به این دلایل، مهم است که قبل از مصرف هر دارویی با پزشک مشورت کنید تا از فواید و مضرات احتمالی آن آگاه باشید.